Chủ Nhật, 14 tháng 12, 2014

Giỗ tết




Mi ngưi, mỗi nơi trên thế giới đu có mt cái nhìn và thói quen đưc lưu truyn li có l c nghìn đi. Như anh Vit Nam ta ngày trưc ch đ ý mt năm có tháng nhun hay không, tháng này thiếu hay đ, không quan tâm mi năm bao nhiêu ngày. Bây gi, ăn c mng sinh nht là mt cái mi, trưc kia quê tôi ch thy có mng th, thưng th, lên lão và coi trng nn nếp ngày gi. trong Nam thì ngày gi ngưi ta coi trng và ăn ung linh đình lm. Nói đi ăn gi là có gì đó “hoành tráng” hơn đám cưi ngoài Bc. Mt năm theo Tây lch thì có 365 ngày, năm nhun thì có 366 ngày, trong mt năm li có nhng ngày bình thưng, cũng li có nhng ngày khác thưng, ngày khác thưng y là nhng  ngày cũng gi, tết nht. Nhng cái Tết và các ngày gi chp khá nhiu. Bây gi vn thế- nht là thôn xóm, nhà thì có miếng tht ln, cái chân giò, con gà, nhà thanh bch thì đĩa xôi, ni chui. nhà nào không thích bày v thì có th hương, bát nưc cúng đt lên bàn th, ct tm lòng ghi nh, không ai t him, đua đòi, ganh ghét.
Tháng Giêng, Tết c, Tết nht, Tết Nguyên Đán có bn ngày. Nhưng li có câu nói ca ming là “ba ngày Tết”??????????. chc có l là ngày mùng bn h c, “hoá vàng đ các c có tin tàu xe v cõi âm”. Cái này tôi không hiu ni. Mùng by l h cây nêu và đng th. Ct đi cành tre và my chùm khánh bng đt my ngày Tết mưa gió rét mưt vn reo lanh canh ngoài sân. Vác cuc ra đng, cuc quàng cuc xiên cái b vài nhát “đng th”. Nhưng làng tôi thì mùng by là ngày “ăn tết vét”, hôm y ăn tht gà. Ngoài ao cá Bác H có t chc bt vt, thi cơm thi. Vui đáo đ. Tri rét mà các thanh niên vn thi nhau nhy ùm ùm xung ao bơi, ln đ bt my con vt gy giơ xương v tht mà đánh chén vi nhau. Tháng Giêng còn có tiết thanh minh đi to m đem theo th hương , cái cuc, tng đá, mươi hòn gch. Hương đ thp, cuc xi c, đp m và hòn đá hòn gch đt thêm vào nm m mooci năm. Khi y, nhà làm cơm cúng gia tiên, gi là “ăn h”. Quê tôi, có h - trong đó có h Nguyn Huy nhà tôi, làm l to m vào tháng chp trưc Tết. Thưng là t ngày 24 tr đi. Ri, rm tháng giêng cúng ngày rm tháng Giêng, rm Nguyên Tiêu, ngày này nhà nào cũng thi xôi, nu chè bà ct. “L Pht quanh năm không bng ngày rm tháng Giêng”.
Mùng ba tháng ba tết bánh trôi, bánh chay, cúng rt đ ngui. Theo tc bên Tàu mà tôi đc trong sách là ngày gi ông Gii T Thôi. Xưa, có ông Gii T Thôi b triu đình vào n trong rng. vua cho gi, lỳ không ra, vua cho đt rng. Nhưng ông và m chu chết cháy trong rng ch không ra. Nh ông, c ngày 3/3 ÂL vua cm mi nhà dùng la, thc ăn phi lo t hôm trưc. Ngưi bên ta ăn bánh trôi bánh chay chc ch người nào biết cái s tích cm la tn đu tn đâu y.
Đến Tết mùng năm tháng năm gia mùa hè giết sâu b đ cho quanh năm đc kho mnh. Sáng sm, bn tr con chúng tôi- dù nhà theo đo Thiên Chúa không có cũng gì hết, cũng li xung sông tm, bôi vôi vào rn đ tr con quy làm đau bng. ri thì ung nưc da, ăn các hoa qu đang mùa như: đào, mn, vi…cơm rưu nếp. Ri còn đưc nhum móng tay móng chân bng là móng và lá vông na. Hi năm trước tôi có được vào trong Ba Tri, Sui Hai chơi, thy ngưi ta còn ch đúng 12h trưa (gi Ng), đi ra ngt là b rào, ngoài vưn. Lá dui, lá i, lá sung, lá vi…mang v phơi khô đ ung quanh năm. Các th lá lih tinh ly vào bui trưa y các c bo đu là “lá khưc” vì đưc gi lành gi linh, đến ni con thn ln, con cánh cam đu biến đâu mt, tt c con vt đu im lng. tc ng có câu: “Len lét như rn mùng năm” là thế chăng?
Rm tháng by “xá ti vong nhân”, các chùa đu cúng, toàn đ chay c, ở các xóm trong làng tôi, cứ xóm nào có miếu là lại múc cháo vào các lá đa để rải quanh miếu. Các bà vãi đng vòng quanh chèo đò hát k hnh c đêm. Tôi thy bên Canh Nu còn quy bánh đúc là gng. lúc sáng trăng, ăn bánh đúc vi c luc. c vn, c li béo nht vào c tháng by tháng tám này.
Rm tháng tám tết Trung thu, tết ca tr con nhưng c ngưi ln, tr con đu vui tết. Chơi đèn, phá c trông trăng, bi, ăn bánh nưng bánh do. Bây gi có bánh Kinh ĐÔ, Hi Hà, Hu Ngh. Ngày trưc ch yếu là bánh Xuân Đnh, Hu Bng, Su và La Phù.
mạn Sơn Tây, Sen Chiu, Tng Cc ăn tết Trùng Cu- mùng chin tháng chin. Tết này ngưi ta ăn bánh t, ăn măng gác bếp om vi chân giò, đ xôi lc. Tôi đã tng ung rưu ri hôm sau ngh làm ch vì trót ham ăn, ham ung nhà anh Ngh ch Gch. Ri mùng mưi tháng mưi tết cơm mi, mng cơm mi thì nhà nào cũng làm tết. lúc này ăn tht chim b câu, chim ngói đ xôi ăn cùng lá kinh gii. Con gái đi ly chng mua v cho nhà b m đ vài lng tht, sát vài cân go nếp mi v đ “mng cơm mi”, gi là mang v đ m th tài gieo cy ca con gái đi ly chng. li Tết mùng mt hay rm tháng mưi- Tết H Nguyên, cũng vn mng cơm mi, đưc mùa.
Sang tháng chp bt đu mi vic l lt sa son cho tết Nguyên Đán. Hai mươi ba, cúng ông Công ông Táo. Vua bếp lên chu tri tâu vic dương gian ca gia ch quanh năm ăn tt hay xu. lý lch trích ngang ca ba vua bếp thì ngưi ta k va thành kính li va tiếu lâm. Ba hòn đt trong bếp – ba ông đu rau, bo đy là “vua bếp hai ông mt bà”. Ngày này th cá chép ra phóng sinh ngoài sông. Không riêng quê tôi, mà Đà Nng, Sài Gòn, Trung - Nam cũng th cá chép, nhưng va phóng sinh xong là đâu kia có my ông “ngư ph” dùng vt vt li ri mang v hay ra ch bán tiếp. thành t nn mt ri.
L sp n vào ngày 25. Làm vic quan đến hôm y thì xếp du, trin ct vào trap. Mi nhà chng bn chng biết cái tráp ca các “quan làng” cũng thp hương ăn c v vic y.  Sang giêng, có l khai n, li đèn nhang mù mt. chiu 30 tết cúng tiên thưng. t tiên xa tn dưi Sui Vàng , phi làm c khn nhc các c nh v kp ăn tết vi con cháu. TH LÀ CÁC NGÀY TT QUANH NĂM, ĐÃ K HT VÀ TÍNH TOÁN VI LO TOAN ĐÃ XONG.
Cúng gi không phi ch vì mê tín mà trưc hết là nh ngưi đã khut và ý nguyn cu mong s tt lành, cho ch búa, hàng h, công vic ăn nên làm ra, mi ngưi kho mnh bình yên, trong nhà trên thun dưi hoà… Cui tháng hai, nng nht đã bt đu chm gt. cúng vào hè gii hn kỳ yên. Mùa h đưc coi là mùa đc tri nht trong năm. Nng đang oi bc li có mưa rào đ xung. tri li “ra tay” khi sét đánh chết ngưi, chết trâu bò, tr con hay gh l, cm st, tháo d tiêu chy, đ th m đau. Nói đến đã rn. Năm 1945, mùa hè còn tràn lan bnh si, bnh đu, bnh th t, cng vi c đói, ngưi chết vãn c làng. Đc sách lch s thy nói thế. Và s nht là tr con tm sông, tm ao sy chân, con ngưi t dưng hoá ra con ma chết trôi. Chiu mát thì h mâm xôi con gà ra, hương hoa đt gia sân, có nhà tôi còn thy mi c thy cúng.  Ri ti tháng sáu li cúng ra hè, khi đó dưng như ai cũng thy nh mình vì mùa hè d di đã qua, đã có cúng. Quanh năm, ngày rm và mùng mt đu có đèn hương. Đôi khi, sa đĩa xôi, khoanh tht ba ch luc, cút rưu trng. không phi cúng thn pht thế nào, mà là có lòng vi tri đt.
Trong nhà có ngưi đã mt, ngưi già lão bc c k, ông bà hay ngưi còn tr, còn bé cũng đu đưc cúng gi. Cúng gi chia ra nhà chi trưng h và nhà trưng nam. Trưng h, trưng nam gi gi t, các c. nhà th trai cũng như gái hàng năm v nhà trưng góp gi. Th nam thu n theo anh c gi bó m.  anh em chng may bt hoà mi cúng riêng, nhưng đến ngày gi vn đem th hương đến nhà anh c.  ngh nông thì có tết cơm mi mng đưc mùa. Các phưng ngh th công thì gi t ngh: ngh may, ngh dt, ngh mc, ngh làm hương…..các làng ngh, h ngh hp nhà th, nhà ông trùm đóng tin làm gi.
y là chưa k nhng c bàn không hn tính trưc đưc như ma chay và cưi xin. Bây gi nếp sng mi, không có chè chén hôm đưa đám, nhưng hôm cúng năm mươi hay mt trăm ngày, th nào cũng làm vài mâm, thm chí vài chc mâm. Còn cưi xin thì nhiêu khê đ th l lt, nào chm ngõ, xin hi, ngày cưi, li mt…tt nhiên, ma chay, cưi xin hay khao vng, khách kha đến chia bun, chia vui đu mang theo l, tin phúng, tin mng- phía ch nhà hiếm khi phi thit.  cũng là chưa k vic h, vic làng nưc, c đình, c chùa chia sut ly phn hay th lc ti ch. Li nhng công kia vic n, tuỳ thân sơ đến thăm hi, mng cúng hay c mn, chng nhng vi h hàng, li còn hàng xóm “bán anh em xa mua láng ging gn” và tr n ming. Tp tc rưm rà, tn kém, đu bây gi đã tinh gin đi nhiu nhưng vic cưi xin, ma chay trog làng ngoài ph vn làm lan tràn hoang phí. Thôn xóm thì nhà n nhìn nhà kia. phưng ph , ngưi có ca, có chc có quyn thì nhìn ngưi khác tương t mình mà ganh đua.
Nhng h tc mi ln ln đi lt cái h tc cũ. Không biết bao gi gi tết thc s mi là mt phong tc sinh hot đp, nht là trong làng xã. Ngày thưng ăn ung đm bc, đến ba ch có ni cơm vi vài ngn rau dn, rau bí vơ ngoài vưn. Nhưng, cũng đng ly thế làm l. ngưi ta gánh cái thiếu thn đã lâu đi, li cũng có thói quen bóp mm bóp ming ngày dưng, nhưng có th no nê đng bát đng đũa khi khác thưng. có nghĩa là vì nghèo cũng có, vì thói tc lo cái ăn cái ung trong gi tết cũng có. Cũng có th gi là mt cách “ăn tươi”.
Ý nghĩa gi tết tht s lâu đi đy. không k bn xôi tht ngày trưc và nhng đa hm danh, hơm ca như bây gi.

(*) bài này tôi trích ra t bài d thi cuc thi “ Viết cho quê hương tôi” do Th đoàn th xã Sơn Tây t chc năm 2012. Tôi có tham gia bng bài thi có tên “Văn hoá, phong tc cũ mi x Đoài”. Trong bài này đã chỉnh sửa đôi chút.